Według statystyk Ministerstwa Sprawiedliwości zdecydowana większość wniesionych do sądów aktów oskarżenia kończy się skazaniem. Już chociażby z tego powodu warto maksymalizować swoje szanse w zderzeniu z machiną wymiaru sprawiedliwości.
Prawo do obrony, ze swej istoty, przysługuje podejrzanemu (art. 325g § 3 k.p.k.) oraz oskarżonemu (art. 6 k.p.k.). Obrońcą zaś może być jedynie adwokat lub radca prawny (art. 82 k.p.k.).
Istotą działania obrońcy w procesie karnym jest reprezentowanie interesów oskarżonego (podejrzanego), czyli przygotowanie linii obrony, składanie wniosków dowodowych, zarzutów do opinii biegłych, czy wnoszenie środków zaskarżenia.
Obrońca działa na podstawie upoważnienia do obrony, które może być udzielone na piśmie albo przez oświadczenie do protokołu organu prowadzącego postępowanie karne (art. 83 § 2 k.p.k.), a jednocześnie można mieć nie więcej niż trzech obrońców (art. 77 k.p.k.).
W polskiej procedurze karnej istnieje także tzw. instytucja obrońcy dla ubogich. Skorzystać z niej może oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, jeżeli żąda, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, w sytuacji jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny (art. 78 § 1 k.p.k.)
W niektórych wypadkach posiadanie obrońcy w procesie będzie obligatoryjne. Będzie tak w sytuacji, gdy oskarżony (art. 79 k.p.k.):
– nie ukończył 18 lat;
– jest głuchy, niemy lub niewidomy;
– zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona;
– zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny;
– gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na inne okoliczności utrudniające obronę.
Ponadto oskarżony musi mieć obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym, jeżeli zarzucono mu zbrodnię – w takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy (art. 80 k.p.k.). W sytuacji obrony obligatoryjnej, jeżeli oskarżony nie posiada obrońcy z wybory, prezes sądu lub referendarz sądowy wyznaczają mu obrońcę z urzędu (art. 81 § 1 k.p.k.).
W procesie karnym istnieje w stosunku do niektórych pism procesowych tzw. przymus adwokacko-radcowski, co oznacza, że określone pisma procesowe może wnieść jedynie osoba uprawniona według przepisów o ustroju adwokatury lub ustawy o radcach prawnych. Takimi pismami będą subsydiarny akt oskarżenia (art. 55 § 2 k.p.k.), apelacja od wyroku sądu okręgowego jako sądu pierwszej instancji (art. 446 § 1 k.p.k.), kasacja (art. 526 § 2 k.p.k.), skarga na wyrok sądu odwoławczego (art. 526 § 2 w zw. z art. 539f k.p.k.), czy wniosek o wznowienie postępowania (art. 545 § 2 k.p.k.).
Obrońca może dokonywać czynności procesowych jedynie na korzyść oskarżonego (art. 86 § 1 k.p.k.) i nie wolno przesłuchiwać go jako świadka w procesie karnym co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę (art. 178 pkt 1 k.p.k.). Ponadto adwokata i radcę prawnego wiąże tajemnica zawodowa (art. 6 ustawy z dnia z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze oraz art. 3 ust. 3-5 ustawy z dnia z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych).
