Pisząc o postępowaniu odwoławczym w procesie karnym mam na myśli model postępowania odwoławczego, przedmiot zaskarżenia, podmioty uprawnione do złożenia środka odwoławczego, pojęcie gravamen (art. 425 k.p.k.), wymogi formalne pisma obejmującego środek odwoławczy (art. 427-428 k.p.k.), przebieg kontroli dopuszczalności środka odwoławczego (art. 429-430 k.p.k.), cofnięcie środka odwoławczego (art. 431-432 k.p.k.), granice środka odwoławczego – zakres zaskarżenia, zarzuty odwoławcze, wnioski odwoławcze, kierunek środka odwoławczego (art. 433 k.p.k.), orzekanie poza granicami środka odwoławczego (art. 435, 439, 440, 455 k.p.k.), zakaz reformationis in peius (art. 433 i 443 k.p.k.), względne i bezwzględne przyczyny odwoławcze (art. 438 i 439 k.p.k.), pytania prawne i ich rozstrzyganie (art. 441 k.p.k.) oraz rodzaje orzeczeń sądu odwoławczego (art. 437 k.p.k.).
Model postępowania odwoławczego
Przedmiot zaskarżenia, podmioty uprawnione do złożenia środka odwoławczego, pojęcie gravamen (art. 425 k.p.k.)
Art. 425. k.p.k.
§ 1. Od orzeczenia wydanego w pierwszej instancji przysługuje środek odwoławczy stronom oraz innym osobom wskazanym w przepisach ustawy.
§ 2. Orzeczenie można zaskarżyć w całości lub w części. Można także zaskarżyć brak określonego rozstrzygnięcia. Przedmiotem zaskarżenia może być również samo uzasadnienie orzeczenia.
§ 3. Odwołujący się może skarżyć jedynie rozstrzygnięcia lub ustalenia naruszające jego prawa lub szkodzące jego interesom. Ograniczenie to nie dotyczy oskarżyciela publicznego.
§ 4. Oskarżyciel publiczny ma prawo wnieść środek odwoławczy także na korzyść oskarżonego.
Wymogi formalne pisma obejmującego środek odwoławczy (art. 427-428)
Art. 427. k.p.k.
§ 1. Odwołujący się powinien wskazać zaskarżone rozstrzygnięcie lub ustalenie, a także podać, czego się domaga.
§ 2. Jeżeli środek odwoławczy pochodzi od oskarżyciela publicznego, obrońcy lub pełnomocnika, powinien ponadto zawierać wskazanie zarzutów stawianych rozstrzygnięciu oraz uzasadnienie.
§ 3. Odwołujący się może również wskazać nowe fakty lub dowody, jeżeli nie mógł powołać ich w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji.
§ 3a. W środku odwoławczym nie można podnosić zarzutu nieprzeprowadzenia dowodu z urzędu, chyba że okoliczność, która ma być udowodniona, ma istotne znaczenie dla ustalenia, czy został popełniony czyn zabroniony, czy stanowi on przestępstwo i jakie, czy czyn zabroniony został popełniony w warunkach, o których mowa w art. 64 lub art. 65 Kodeksu karnego, lub czy zachodzą warunki do orzeczenia pobytu w zakładzie psychiatrycznym na podstawie art. 93g Kodeksu karnego.
Art. 428. k.p.k.
§ 1. Środek odwoławczy wnosi się na piśmie do sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie.
§ 2. Strona może złożyć pisemną odpowiedź na środek odwoławczy.
Przebieg kontroli dopuszczalności środka odwoławczego (art. 429-430)
Art. 429. § 1. Prezes sądu pierwszej instancji odmawia przyjęcia środka odwoławczego, jeżeli wniesiony został po terminie lub przez osobę nieuprawnioną albo jest niedopuszczalny z mocy ustawy.
§ 2. Na zarządzenie odmawiające przyjęcia środka odwoławczego na podstawie § 1 lub art. 120 § 2 przysługuje zażalenie.
Art. 430. § 1. Sąd odwoławczy pozostawia bez rozpoznania przyjęty środek odwoławczy, jeżeli zachodzą okoliczności określone w art. 429 § 1 albo jeżeli przyjęcie tego środka nastąpiło na skutek niezasadnego przywrócenia terminu.
§ 2. Na postanowienie przysługuje zażalenie do innego równorzędnego składu sądu odwoławczego, chyba że zostało wydane przez Sąd Najwyższy.
Cofnięcie środka odwoławczego
Art. 431. k.p.k.
§ 1. Środek odwoławczy można cofnąć.
§ 2. Oskarżony może cofnąć wniesiony na jego korzyść środek odwoławczy, chyba że wniósł go oskarżyciel publiczny lub zachodzi wypadek przewidziany w art. 79.
§ 3. Środka odwoławczego wniesionego na korzyść oskarżonego nie można bez jego zgody cofnąć.
Art. 432. k.p.k.
Cofnięty środek odwoławczy sąd odwoławczy pozostawia bez rozpoznania, chyba że zachodzi jedna z przyczyn wymienionych w art. 439 lub art. 440.
Granice środka odwoławczego – zakres zaskarżenia, zarzuty odwoławcze, wnioski odwoławcze, kierunek środka odwoławczego (art. 433)
Art. 433. k.p.k.
§ 1. Sąd odwoławczy rozpoznaje sprawę w granicach zaskarżenia, a jeżeli w środku odwoławczym zostały wskazane zarzuty stawiane rozstrzygnięciu – również w granicach podniesionych zarzutów, uwzględniając treść art. 447 § 1–3, a w zakresie szerszym w wypadkach wskazanych w art. 435, art. 439 § 1, art. 440 i art. 455.
§ 2. Sąd odwoławczy jest obowiązany rozważyć wszystkie wnioski i zarzuty wskazane w środku odwoławczym, chyba że ustawa stanowi inaczej.
Orzekanie poza granicami środka odwoławczego (art. 435, 439, 440, 455 k.p.k.)
Orzekanie poza granicami środka odwoławczego – gravamen commune (art. 435)
Art. 435. k.p.k.
Sąd odwoławczy uchyla lub zmienia orzeczenie na korzyść współoskarżonych, choćby nie wnieśli środka odwoławczego, jeżeli je uchylił lub zmienił na rzecz współoskarżonego, którego środek odwoławczy dotyczył, gdy te same względy przemawiają za uchyleniem lub zmianą na rzecz tamtych.
Orzekanie poza granicami środka odwoławczego – bezwzględne przyczyny odwoławcze (art. 439)
– W wydaniu orzeczenia brała udział osoba nieuprawniona lub niezdolna do orzekania bądź podlegająca wyłączeniu na podstawie art. 40,
– Nienależyta obsada sądu, lub jego częściowa nieobecność na rozprawie
– Sąd powszechny – sąd szczególny / sąd szczególny – sąd powszechny
– Sąd niższy – sąd wyższy
– Kara, środek karny, środek kompensacyjny, środek zabezpieczający nieznany ustawie
– Naruszenie zasady większości głosów lub brak podpisu
– Sprzeczność w treści orzeczenia, uniemożliwiająca wykonanie
– Ne bis in idem
– Art. 17 § 1 pkt 5, 6 i 8-11,
– Oskarżony nie miał obrońcy w wypadkach określonych w art. 79 § 1 i 2 oraz art. 80 lub obrońca nie brał udziału w czynnościach, w których był obowiązany
– Nieobecności oskarżonego, kiedy była obowiązkowa
Art. 439. k.p.k.
§ 1. Niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów oraz wpływu uchybienia na treść orzeczenia sąd odwoławczy na posiedzeniu uchyla zaskarżone orzeczenie, jeżeli:
1) w wydaniu orzeczenia brała udział osoba nieuprawniona lub niezdolna do orzekania bądź podlegająca wyłączeniu na podstawie art. 40;
2) sąd był nienależycie obsadzony lub którykolwiek z jego członków nie był obecny
na całej rozprawie
[2) sąd był nienależycie obsadzony lub którykolwiek z jego członków nie był obecny na całej rozprawie, z wyjątkiem wypadków, gdy wynika to z prowadzenia w dalszym ciągu na podstawie art. 402 § 2a lub art. 404 § 2a rozprawy przerwanej lub odroczonej; – Nowe brzmienie pkt 2 w § 1 w art. 439 wejdzie w życie z dn. 14.03.2024 r. (Dz. U. z 2023 r. poz. 1860)].
3) sąd powszechny orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu szczególnego albo sąd szczególny orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu powszechnego;
4) sąd niższego rzędu orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu wyższego rzędu;
5) orzeczono karę, środek karny, środek kompensacyjny lub środek zabezpieczający nieznane ustawie;
6) zapadło z naruszeniem zasady większości głosów lub nie zostało podpisane przez którąkolwiek z osób biorących udział w jego wydaniu;
7) zachodzi sprzeczność w treści orzeczenia, uniemożliwiająca jego wykonanie;
8) zostało wydane pomimo to, że postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało już prawomocnie zakończone;
9) zachodzi jedna z okoliczności wyłączających postępowanie, określonych w art. 17 § 1 pkt 5, 6 i 8–11;
10) oskarżony w postępowaniu sądowym nie miał obrońcy w wypadkach określonych w art. 79 § 1 i 2 oraz art. 80 lub obrońca nie brał udziału w czynnościach, w których jego udział był obowiązkowy;
11) sprawę rozpoznano podczas nieobecności oskarżonego, którego obecność była obowiązkowa.
Orzekanie poza granicami środka odwoławczego – rażąca niesprawiedliwość orzeczenia (art. 440)
Art. 440. Jeżeli utrzymanie orzeczenia w mocy byłoby rażąco niesprawiedliwe, podlega ono niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów zmianie na korzyść oskarżonego albo w sytuacji określonej w art. 437 § 2 zdanie drugie uchyleniu.
Orzekanie poza granicami środka odwoławczego – poprawienie błędnej kwalifikacji prawnej (art. 455)
Art. 455. k.p.k.
Nie zmieniając ustaleń faktycznych, sąd odwoławczy poprawia błędną kwalifikację prawną niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów. Poprawienie kwalifikacji prawnej na niekorzyść oskarżonego może nastąpić tylko wtedy, gdy wniesiono środek odwoławczy na jego niekorzyść.
Zakaz reformationis in peius (art. 433 i 443 k.p.k.)
Art. 433. k.p.k.
§ 1. Sąd odwoławczy rozpoznaje sprawę w granicach zaskarżenia, a jeżeli w środku odwoławczym zostały wskazane zarzuty stawiane rozstrzygnięciu – również w granicach podniesionych zarzutów, uwzględniając treść art. 447 § 1–3, a w zakresie szerszym w wypadkach wskazanych w art. 435, art. 439 § 1, art. 440 i art. 455.
§ 2. Sąd odwoławczy jest obowiązany rozważyć wszystkie wnioski i zarzuty wskazane w środku odwoławczym, chyba że ustawa stanowi inaczej.
Art. 443. k.p.k.
W razie przekazania sprawy do ponownego rozpoznania wolno w dalszym postępowaniu wydać orzeczenie surowsze niż uchylone tylko wtedy, gdy orzeczenie to było zaskarżone na niekorzyść oskarżonego albo na korzyść oskarżonego w warunkach określonych w art. 434 § 4. Nie dotyczy to orzekania o środkach zabezpieczających wymienionych w art. 93a § 1 Kodeksu karnego.
Względne przyczyny odwoławcze (art. 438 k.p.k.)
Art. 438. k.p.k.
Orzeczenie ulega uchyleniu lub zmianie w razie stwierdzenia:
1) obrazy przepisów prawa materialnego w zakresie kwalifikacji prawnej czynu przypisanego oskarżonemu;
1a) obrazy przepisów prawa materialnego w innym wypadku niż wskazany w pkt 1, chyba że pomimo błędnej podstawy prawnej orzeczenie odpowiada prawu;
2) obrazy przepisów postępowania, jeżeli mogła ona mieć wpływ na treść orzeczenia;
3) błędu w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia, jeżeli mógł on mieć wpływ na treść tego orzeczenia;
4) rażącej niewspółmierności kary, środka karnego, nawiązki lub niesłusznego zastosowania albo niezastosowania środka zabezpieczającego, przepadku lub innego środka.
Pytania prawne i ich rozstrzyganie (art. 441 k.p.k.)
Art. 441. k.p.k.
§ 1. Jeżeli przy rozpoznawaniu środka odwoławczego wyłoni się zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy, sąd odwoławczy może odroczyć rozpoznanie sprawy i przekazać zagadnienie do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.
§ 2. Sąd Najwyższy może przekazać rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego powiększonemu składowi tego sądu.
§ 3. Uchwała Sądu Najwyższego jest w danej sprawie wiążąca.
§ 4. Prokurator, obrońcy i pełnomocnicy mają prawo wziąć udział w posiedzeniu.
§ 5. Sąd Najwyższy może przejąć sprawę do swego rozpoznania.
Rodzaje orzeczeń sądu odwoławczego (art. 437 k.p.k.)
Art. 437. k.p.k.
§ 1. Po rozpoznaniu środka odwoławczego sąd orzeka o utrzymaniu w mocy, zmianie lub uchyleniu zaskarżonego orzeczenia w całości lub w części.
§ 2. Sąd odwoławczy zmienia zaskarżone orzeczenie, orzekając odmiennie co do istoty, lub uchyla je i umarza postępowanie; w innych wypadkach uchyla orzeczenie i przekazuje sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Uchylenie orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania może nastąpić wyłącznie w wypadkach wskazanych w art. 439 § 1, art. 454 lub jeżeli jest konieczne przeprowadzenie na nowo przewodu w całości.