Przesłanka procesowa to stan prawny warunkujący dopuszczalność wszczęcia i toku procesu lub poszczególnej czynności procesowej. Zgodnie z art. 17 § 1 k.p.k. Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy:
1) czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia;
2) czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa;
3) społeczna szkodliwość czynu jest znikoma;
4) ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze;
5) oskarżony zmarł;
6) nastąpiło przedawnienie karalności;
7) postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się;
8) sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych;
9) brak skargi uprawnionego oskarżyciela;
10) brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej;
11) zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie.
Skrótowo i używając nomenklatury karnoprocesowej można ww. art. 17 k.p.k., określający przesłanki procesowe zapisać następująco:
– Czynu nie popełniono / brak danych
– Czyn nie zawiera znamion czynu / ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa
– Znikoma społeczna szkodliwość czynu
– Ustawowo sprawca nie podlega karze
– Śmierć oskarżonego
– Przedawnienie karalności
– Bis in idem / res iudicata
– Brak podległości polskim sądom karnym
– Brak skargi uprawnionego
– Brak zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie
– Inna okoliczność wyłączająca ściganie
Kategoryzując ww. przesłanki procesowe możemy je podzielić na:
– Przesłanki procesu i przesłanki czynności procesowych
– Przesłanki pozytywne i negatywne
– Przesłanki ogólne i szczególne
– Przesłanki materialne i formalne
– Przesłanki bezwzględne i względne
Przesłanka procesu to stan prawny warunkujący dopuszczalność bądź wszystkich stadiów procesu, bądź tylko niektórych, a przesłanki czynności procesowych – stany prawne, które warunkują dopuszczalność poszczególnych czynności procesowych. Przesłanki pozytywne to stany prawne, które muszą zachodzić, by proces mógł się toczyć, a więc aby był dopuszczalny, a przesłanki negatywne (tzw. przeszkody procesowe) to stany, które wyłączają dopuszczalność wszczęcia i dalszego biegu procesu. Przesłanki ogólne to stany prawne, które warunkują proces w trybie zwyczajnym, a przesłanki szczególne to stany prawne, które warunkują tryb szczególny procesu.
Przesłanki materialne warunkują dopuszczalność procesu warunkując równocześnie samą odpowiedzialność karną określoną przepisami prawa materialnego, a przesłanki formalne nie przesądzają braku odpowiedzialności karnej w razie ich niezaistnienia, a jedynie warunkują sam proces. Przesłanki procesu materialne dzielą się na przesłanki uniewinnienia („przesłanka faktyczna”, brak przestępności czynu) oraz umorzenia (znikomy stopień społecznej szkodliwości czynu, brak karalności czynu, przedawnienie karalności, abolicja, immunitety materialne, karalność w obcym państwie), a przesłanki formalne dzielą się na bezwzględne (abstrakcyjne) oraz względne (konkretne). Przesłanki uniewinnienia to brak faktycznych przesłanek oskarżenia i skazania oraz brak przestępności czynu, a przesłanki umorzenia to znikomy stopień społecznej szkodliwości czynu, brak karalności czynu, przedawnienie karalności, abolicja, immunitety materialne i formalne oraz karalność w obcym państwie czynu popełnionego za granicą przez obywatela polskiego i cudzoziemca.
Rozróżnienie w postępowaniu sądowym od momentu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, a do tej chwili formą stwierdzenia negatywnej przesłanki procesowej jest umorzenie (art. 414 par. 1 k.p.k.), jeżeli wcześniej nie zostało wydane postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego. Konsekwencją rozpoczęcia przewodu sądowego jest to, że każde orzeczenie kończące proces z powodu negatywne przesłanki procesowej przybiera formę wyroku, a w razie stwierdzenie przez sąd negatywnej przesłanki faktycznej – art. 17 par. 1 pkt 1 i 2 k.p.k. – sąd wydaje wyrok uniewinniający, chyba że sprawca w chwili czynu był niepoczytalny (art. 414 par. 1 zd. 2 k.p.k.).
Brak faktycznych przesłanek oskarżenia i skazania (negatywna przesłanka faktyczna – art. 17 par. 1 pkt. 1 k.p.k.) oznacza, że czynu nie popełniono (do czynu w znaczeniu działania lub zaniechania w ogóle nie doszło) albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia.
Brak przestępczości czynu oznacza, że czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego – art. 17 par. 1 pkt. 2 k.p.k. (przesłanki konkretnych czynów zabronionych z części szczególnej kk) albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa (art. 17 par. 1 pkt 2) co oznacza kontratypy – okoliczności wyłączające bezprawność czynu (obrona konieczna, stan wyższej konieczności – art. 26 par. 1 k.k., kolizja obowiązków, dopuszczalne ryzyko, tzw. szczególne kontratypy, kontratypy pozaustawowe – zgoda pokrzywdzonego, ryzyko sportowe, działanie w ramach uprawnień lub obowiązków) albo okoliczności wyłączające winę (stan wyższej konieczności – art. 26 par. 2 k.k., kolizja obowiązków, błąd co do faktu, błąd co do prawa, błąd co do kontratypy lub okoliczności wyłączającej winę, rozkaz przełożonego). Przesłanki materialne – przesłanki umorzenia to znikomy stopień społecznej szkodliwości czynu, brak karalności czynu, przedawnienie karalności, abolicja, immunitety materialne i formalne oraz karalność w obcym państwie czynu popełnionego za granicą przez obywatela polskiego i cudzoziemca.
Znikomy stopień społecznej szkodliwości czynu odnosi się w głównej mierze do dwóch przepisów, czyli art. 1 § 2 k.k. („Nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma”) oraz art. 414 § 1 k.p.k. („W razie stwierdzenia po rozpoczęciu przewodu sądowego okoliczności wyłączającej ściganie lub danych przemawiających za warunkowym umorzeniem postępowania, sąd wyrokiem umarza postępowanie albo umarza je warunkowo. Jednakże w razie stwierdzenia okoliczności wymienionych w art. 17 § 1 pkt 1 i 2 sąd wydaje wyrok uniewinniający, chyba że sprawca w chwili czynu był niepoczytalny”).
Brak karalności czynu odnosi się do sytuacji, kiedy ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze (art. 17 par. 1 pkt. 4). Będą to przepisy premiujące czynny żal przywilejem braku karalności (np. 131 par. 2 k.k., 160 par. 4 k.k., 169 k.k., 176 par. 1 k.k., 220 par. 3 k.k., 259 k.k., 296 par. 5 k.k., 298 par. 2 k.k., 299 par. 8 k.k.) oraz przepisy uwzględniające konfliktowe sytuacje motywacyjne (np. 233 par. 3 kk., 239 par. 2 k.k.).
Zagadnienie przedawnienia karalności zostało uregulowane w art. 101 k.k., który stanowi:
§ 1. Karalność przestępstwa ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynęło lat:
1) 40 – gdy czyn stanowi zbrodnię zabójstwa;
2) 20 – gdy czyn stanowi inną zbrodnię;
2a) 15 – gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 5 lat;
3) 10 – gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata;
4) 5 – gdy chodzi o pozostałe występki.
§ 2. Karalność przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego ustaje z upływem roku od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy przestępstwa, nie później jednak niż z upływem 3 lat od czasu jego popełnienia.
§ 3. Jeżeli dokonanie przestępstwa zależy od nastąpienia określonego w ustawie skutku, bieg przedawnienia rozpoczyna się od czasu, gdy skutek nastąpił.
§ 3a. W przypadku przestępstwa popełnionego w czasie dłuższym niż jeden dzień bieg przedawnienia rozpoczyna się z upływem ostatniego dnia, w którym sprawca swoim zachowaniem wypełniał znamiona przestępstwa.
§ 4. W przypadku przestępstw:
1) przeciwko życiu i zdrowiu, popełnionych na szkodę małoletniego, zagrożonych karą, której górna granica przekracza 5 lat pozbawienia wolności,
2) określonych w rozdziale XXV, popełnionych na szkodę małoletniego, albo gdy treści pornograficzne obejmują udział małoletniego,
3) określonych w art. 156a i art. 191b, popełnionych na szkodę małoletniego – przedawnienie karalności przestępstwa nie może nastąpić przed ukończeniem przez niego 40. roku życia.
Abolicja z kolei to darowanie i puszczenie w niepamięć określonego przestępstwa w drodze tzw. Ustawy amnestyjnej lub abolicyjnej. Abolicja może dotyczyć tylko czynów, za które jeszcze nie nastąpiło prawomocne skazanie.
Immunitety materialne i formalne to m. in. immunitet adwokacki, immunitet prokuratorski, immunitet radcy prawnego, immunitet parlamentarny materialny (posła, senatora i posła do Parlamentu Europejskiego).
Karalność w obcym państwie czynu popełnionego za granicą przez obywatela polskiego i cudzoziemca reguluje art. 111 § 1 k.k. („Warunkiem odpowiedzialności za czyn popełniony za granicą jest uznanie takiego czynu za przestępstwo również przez ustawę obowiązującą w miejscu jego popełnienia”).
Z kolei przesłanki formalne nie przesądzają braku odpowiedzialności karnej w razie ich zaistnienia, ale warunkują sam proces karny. Przesłanki formalne dzielą się na przesłanki bezwzględne oraz przesłanki względne. Przesłanki bezwzględne to stany prawne, które warunkują proces przeciwko określonej osobie w każdym układzie procesowym, np. powaga rzeczy osądzonej (res iudicata) wyłącza proces zawsze, w każdym układzie procesowym. Przesłanki względne z kolei to stany prawne, które warunkują dopuszczalność procesu przeciwko określonej osobie tylko w pewnym układzie procesowym, co nie wyłącza dopuszczalności procesu o ten czyn przeciwko temu samemu oskarżonemu w innym układzie, np. nieletni i art. 10 § 1 k.k.
Przesłanki formalne to powaga rzeczy osądzonej (res iudicata), zawisłość prawna sporu (litis pendentio), podsądność sądom karnym, właściwość sądu, skarga uprawnionego oskarżyciela, darowanie kary wynikłe ze skorzystania przez Prezydenta RP z prawa łaski, warunkowe zawieszenie wykonania kary przez sąd (art. 69 k.k.) albo przez Prezydenta RP korzystającego z prawa łaski, formalne immunitety procesowe, wniosek pokrzywdzonego, istnienie stron procesowych oraz przeszkody wynikające ze stosunków międzynarodowych.
Powagę rzeczy osądzonej (res iudicata) reguluje art. 17 § 1 pkt. 7 k.p.k.. Zgodnie z tym przepisem postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone – chodzi o drugie, kolejne postępowanie przed tym samym lub innym organem procesowym, przy czym również skazanie za czyn ciągły (art. 12 k.k.) stoi na przeszkodzie ponownemu postępowaniu o później ujawnione zachowania, będące elementami tego czynu, które nie były przedmiotem wcześniejszego osądzenia.
Zawisłość prawna sporu (litis pendentio) oznacza sytuację, kiedy „postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby […] wcześniej wszczęte toczy się” (art. 17 § 1 pkt. 7 k.p.k.). Zawisłość prawna sporu powstaje już z chwilą wydania postanowienia o wszczęciu postępowania przygotowawczego. Umarza się zawsze postępowanie później wszczęte i wszczęte przed niewłaściwym organem procesowym.
Podsądność sądom karnym (podsądność sądom wojskowym) oznacza prymat procesu karnego. Jeżeli czyn stanowi tylko wykroczenie, a fakt ten zostanie ujawniony w postępowaniu przygotowawczym lub jeszcze przed jego wszczęciem, prokurator – odmawiając wszczęcia lub umarzając to postępowanie – ma obowiązek przekazać sprawę Policji w celu wystąpienia z wnioskiem o ukaranie do właściwego sądu, ale prokurator może także sam wystąpić z takim wnioskiem (art. 18 § 1). Jeżeli dopiero po rozpoczęciu przewodu sądowego ujawni się, że czyn oskarżonego stanowi wykroczenie, sąd, nie przekazując sprawy właściwemu sądowi, rozpoznaje ją w tym samym składzie, stosując już w dalszym toku postępowania przepisy Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, a nie k.p.k. Jeżeli w sprawie o ten sam czyn, jako mający jednocześnie znamiona przestępstwa i wykroczenia, postępowanie karne zostało już prawomocnie zakończone orzeczeniem skazującym lub toczy się postępowanie karne z oskarżenia publicznego, można odmówić wszczęcia postępowania – które miałoby się toczyć niezależnie od procesu w sprawie o przestępstwo – w sprawie o wykroczenie lub takie postępowanie umorzyć (art. 61 § 1 pkt 1 k.p.w.) Jeżeli czyn będący wykroczeniem wyczerpuje zarazem znamiona przestępstwa, orzeka się za przestępstwo i za wykroczenie, z tym że jeżeli orzeczono za przestępstwo i wykroczenie karę lub środek karny tego samego rodzaju, np. grzywnę, wykonuje się surowszą karę i środek karny. W razie uprzedniego wykonania łagodniejszej kary lub środka karnego zalicza się je na poczet surowszych (art. 10 § 1 k.w.).
Właściwość sądu dzieli się na właściwość miejscową oraz właściwość przedmiotową, która z kolej dzieli się na właściwość rzeczową oraz właściwość funkcjonalną. Właściwość miejscowa to upoważnienie do przeprowadzenia czynności procesowych ze względu na miejsce zdarzenia, które dało podstawę do dokonania tych czynności. Właściwość rzeczowa to upoważnienie sądu do całościowego rozpoznania sprawy w pierwszej instancji, a właściwość funkcjonalna to upoważnienie sądu do niecałościowego rozpoznania sprawy (wszystkie czynności niebędące całkowitym załatwieniem sprawy są przedmiotem właściwości funkcjonalnej).
Przesłanka skargi uprawnionego oskarżyciela oznacza, że postępowanie nie wolno wszcząć, gdy jej brak. Brak taki czasem może jednak nie pociągnąć za sobą ujemnych następstw prawnych – dzieje się to wówczas, gdy brak taki został skonwalidowany.
Darowanie kary wynikłe ze skorzystania przez Prezydenta RP z prawa łaski jest negatywną przesłanką postępowania wykonawczego. Warunkowe zawieszenie wykonania kary przez sąd (art. 69 k.k.) albo przez Prezydenta RP korzystającego z prawa łaski jest negatywną przesłanką postępowania wykonawczego w zakresie kary pozbawienia wolności.
Formalne immunitety procesowe to immunitet Prezydenta RP, parlamentarny formalny (posła i senatora), sędziowski, formalny prokuratorski, sędziów Trybunału Konstytucyjnego, członków Trybunału Stanu, Prezesa NIK, wiceprezesów, dyrektora generalnego NIK i kontrolerów NIK, RPO, RPD, GIODO, Prezesa IPN, dyplomatyczny oraz immunitet konsularny.
Zagadnienie wniosku pokrzywdzonego reguluje art. 12. k.p.k. zgodnie z którym:
§ 1. W sprawach o przestępstwa ścigane na wniosek postępowanie z chwilą złożenia wniosku toczy się z urzędu. Organ ścigania poucza osobę uprawnioną do złożenia wniosku o przysługującym jej uprawnieniu.
§ 2. W razie złożenia wniosku o ściganie niektórych tylko sprawców obowiązek ścigania obejmuje również inne osoby, których czyny pozostają w ścisłym związku z czynem osoby wskazanej we wniosku, o czym należy uprzedzić składającego wniosek. Przepisu tego nie stosuje się do najbliższych osoby składającej wniosek.
§ 3. Wniosek może być cofnięty w postępowaniu przygotowawczym za zgodą prokuratora, a w postępowaniu sądowym za zgodą sądu – do rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej. Ponowne złożenie wniosku jest niedopuszczalne.
Przesłankę istnienia stron procesowych wyraża się w odniesieniu do oskarżonego – art. 17 § 1 pkt. 5 k.p.k. – w myśl którego nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza się, jeżeli oskarżony zmarł, jednakże wolno wnieść na korzyść nieżyjącego oskarżonego kasację (art. 529 k.p.k.) i wznowić postępowanie (art. 542 § 2 k.p.k.), gdyż chodzi o ewentualną rehabilitację.
Przeszkody wynikające ze stosunków międzynarodowych to swoisty immunitet wezwanego z zagranicy świadka (lub biegłego), niebędącego obywatelem polskim, który stawi się dobrowolnie przed sądem. Jeśli państwo obce, które wydało organom polskim osobę ściganą, dokona zastrzeżenia, że postępowanie karne może dotyczyć tych przestępstw, co do których nastąpiło wydanie, postępowanie przeciwko osobie wydanej nie może toczyć się co do innych przestępstw popełnionych przed dniem wydania (tzw. zasada specjalności – art. 596 k.p.k.).
Opracowano na podstawie S. Waltoś, P. Hofmański, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2023, s. 475-493.
