Strony procesowe to „podmioty posiadające interes prawny w korzystnym dla nich rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu” (S. Waltoś, P. Hofmański, „Proces karny. Zarys systemu”, Warszawa 2023, s. 193). Co do zasady strony procesowe dzielimy na strony czynne (oskarżyciel publiczny, pokrzywdzony, oskarżyciel posiłkowy, oskarżyciel prywatny) oraz strony bierne (oskarżony, skazany). Przesłankami posiadania status strony procesowej są interes prawny oraz zdolność procesowa (element normatywny). Warto jednak pamiętać, że tytuł strony nie musi być dany raz na zawsze. Zagadnienie stron procesowych reguluje Dział III k.p.k. (Strony, obrońcy, pełnomocnicy, przedstawiciel społeczny, podmiot zobowiązany, właściciel przedsiębiorstwa zagrożonego przepadkiem). Do kategorii stron procesowych k.p.k. zalicza oskarżyciela publicznego (art. 45-48 k.p.k.), pokrzywdzonego (art. 49-52a k.p.k.), oskarżyciela posiłkowego (art. 53-58 k.p.k.), oskarżyciela prywatnego (art. 59-61 k.p.k.) oraz oskarżonego (art. 71-81a k.p.k.). Trzeba jednak pamiętać, że pokrzywdzony jest stroną postępowania przygotowawczego i przejściowego, a może się stać stronę postępowania jurysdykcyjnego jeżeli będzie działał jako oskarżyciel prywatny albo oskarżyciel posiłkowy (uboczny albo subsydiarny).
Co ważne oskarżyciel publiczny to organ państwowy, który jest uprawniony do wniesienia do sądu i popierania przed nim aktu oskarżenia w sprawie o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego. Oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami jest prokurator (art. 45 § 1 k.p.k.). Oskarżyciel publiczny jest stroną, a jednocześnie rzecznikiem interesu publicznego, Prokurator z chwilą wniesienia aktu oskarżenia do sądu zajmuje pozycję strony, a sąd przejmuje rolę „gospodarza” postępowania. Wyjątkowo, na mocy ustawowego upoważnienia oraz w ograniczonym zakresie, funkcję oskarżyciela publicznego mogą sprawować inne organy państwowe.
Pokrzywdzony z kolei to osoba fizyczna lub prawna, instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Za pokrzywdzonego uważa się zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia. W sprawach o przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową organy Państwowej Inspekcji Pracy mogą wykonywać prawa pokrzywdzonego. Wyjątkowo prawa pokrzywdzonego mogą również wykonywać organy kontroli państwowej. Rozróżnia się terminy „pokrzywdzony” i „podmiot wykonujący prawa pokrzywdzonego”. Chodzi o dobro prawne chronione przez konkretny przepis prawa karnego materialnego oraz naruszenie lub zagrożenie, które wynika wprost z działania lub zaniechania (wyjątek Zakład Ubezpieczeń). Pokrzywdzony jest stroną w postępowaniu przygotowawczym. W postępowaniu jurysdykcyjnym może on występować w charakterze strony, jeśli zgłosi, najpóźniej do momentu rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej, swój udział w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Wyjątkowo w odniesieniu do przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego, może on również występować samodzielnie jako oskarżyciel publiczny w charakterze oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego (art. 55 k.p.k.).
W sprawach ściganych z oskarżenia publicznego, po wniesieniu przez oskarżyciela publicznego aktu oskarżenia do sądu, a przed rozpoczęciem przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej, pokrzywdzony może złożyć oświadczenie, iż będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego ubocznego obok oskarżyciela publicznego. Z kolei oskarżyciel prywatny to pokrzywdzony, który wnosi do sądu i popiera przed nim akt oskarżenia w sprawach z oskarżenia prywatnego.
